Celem niniejszego artykułu jest omówienie instytucji oskarżenia wzajemnego i jego konsekwencji procesowych.
Możliwość wniesienia przez oskarżonego wzajemnego aktu oskarżenia przewiduje art. 497 k.p.k. Zgodnie z tym artykułem, oskarżony może aż do momentu otwarcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (tj. do chwili, kiedy rozpocznie się odczytywanie aktu oskarżenia) wnieść wzajemny akt oskarżenia, skierowany przeciwko pokrzywdzonemu, czyli oskarżycielowi prywatnemu (temu samemu podmiotowi, który wniósł do Sądu prywatny akt oskarżenia i tym samym zainicjował wszczęcie postępowania karnego).
Istotną cechą wzajemnego aktu oskarżenia jest to, że nie może on przybrać postaci skargi złożonej za pośrednictwem Policji (o której mowa w art. 488 § 1 k.p.k.). Oskarżenie wzajemne musi zatem spełniać wszystkie wymogi przewidziane dla prywatnego aktu oskarżenia (dotyczy to również obowiązku opłaty zryczałtowanej kwoty wydatków w wysokości 300 zł).
Oskarżenie wzajemne może dotyczyć wyłącznie czynu (przestępstwa a nie np. wykroczenia) ściganego z oskarżenia prywatnego i musi być to czyn pozostający w związku z czynem, który pierwotnie został oskarżonemu zarzucony w tym samym postępowaniu, np. złożyłeś przeciwko X prywatny akt oskarżenia o naruszenie Twojej nietykalności cielesnej w trakcie spotkania towarzyskiego u Y. Oskarżony X może wystąpić przeciwko Tobie z oskarżeniem wzajemnym, jeśli okaże się, że w trakcie omawianego zajścia znieważyłeś go obelżywymi słowami, X nie może jednak wnieść przeciwko Tobie oskarżenia wzajemnego, jeśli znieważenia tego dopuściłeś się w innych okolicznościach, np. spotykając go po jakimś czasie na ulicy, w takiej bowiem sytuacji, chcąc pociągnąć Cię do odpowiedzialności karnej za znieważenie, będzie on zmuszony wnieść niezależny prywatny akt oskarżenia przeciwko Tobie, a sprawa będzie rozpatrywana w odrębnym postępowaniu.
W sytuacji skutecznego wniesienia oskarżenia wzajemnego przez oskarżonego, obie sprawy (pierwotna, zainicjowana przez pokrzywdzonego i wynikająca z wzajemnego aktu oskarżenia) rozpatrywane są łącznie.
Co istotne w takiej sytuacji, każdy z oskarżycieli korzysta z uprawnień przysługujących oskarżonemu. W praktyce oznacza to, że każda ze stron procesu ma prawo m.in. do:
- korzystania z zasady domniemania niewinności;
- ustanowienia obrońcy;
- odmowy składania wyjaśnień;
- odmowy udzielania odpowiedzi na wszystkie lub wybrane pytania.
O pierwszeństwie zabierania przez oskarżycieli głosu i zadawania przez nich pytań decyduje kolejność wniesienia oskarżeń. W praktyce oznacza to, że pierwszeństwo będzie przysługiwać pokrzywdzonemu, który zainicjował postępowanie prywatnoskargowe. Zasada ta odnosi się również do przeprowadzania dowodów w sprawie – w pierwszej kolejności przeprowadzone będą zatem dowody na poparcie aktu oskarżenia pierwotnie wniesionego w sprawie.
Warto podkreślić, że w sytuacji, gdy obie strony pozostające w sporze niezależnie sformułowały akt oskarżenia lub skargę, wówczas decydować będzie data wpływu pisma do Sądu lub data złożenia ustnej skargi.
Zdarzają się przypadki, w których wniesienie wzajemnego aktu oskarżenia będzie niedopuszczalne. Będzie miało to miejsce m.in. gdy:
- pokrzywdzonym składającym prywatny akt oskarżenia jest osoba nieletnia, którą w procesie reprezentuje przedstawiciel ustawowy;
- oskarżenie prywatne wniosła osoba prawna, instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna nieposiadająca osobowości prawnej
- w prawa pokrzywdzonego, po jego śmierci wstąpiły osoby najbliższe;
- skargę wniósł prokurator lub gdy przyłączył się on do już toczącego się procesu.
Zauważyć należy, że w sytuacji, gdy prokurator przyłączy się do jednej ze stron i poprze jej oskarżenie już po wniesieniu w sprawie wzajemnego aktu oskarżenia, wówczas skarga przeciwna (strony, do której oskarżenia prokurator się nie przyłączył) podlega obligatoryjnemu wyłączeniu przez Sąd do odrębnego postępowania.
Może się również zdarzyć, że prokurator obejmie oba oskarżenia wzajemne. W takiej sytuacji całe postępowanie toczy się dalej z urzędu, a strony korzystają w odpowiednim zakresie z uprawnień oskarżycieli posiłkowych występujących obok prokuratora.
Jakie skutki dotyczące oskarżenia wzajemnego mogą wystąpić w sytuacji, gdy prokurator wycofa się z udziału w postępowaniu?
W takim wypadku możliwe są zasadniczo trzy rozwiązania:
- jeżeli już wcześniej, na skutek działania prokuratora, który przystąpił do postępowania po stronie pokrzywdzonego, Sąd wyłączył wzajemny akt oskarżenia do odrębnego postępowania, postępowanie, do którego przyłączył się prokurator, staje się z powrotem postępowaniem prywatnoskargowym, zaś ponowne wniesienie w tej sprawie oskarżenia wzajemnego będzie niedopuszczalne;
- jeżeli prokurator objął uprzednio oba oskarżenia wzajemne, po jego rezygnacji postępowanie wróci do trybu prywatnoskargowego z zachowaniem skutków złożonego już wzajemnego aktu oskarżenia;
- jeżeli prokurator objął oba oskarżenia, a następnie odstąpił tylko od jednego z nich, oskarżenie nieobjęte przez prokuratora zostaje wyłączone do odrębnego postępowania.
Należy dodać, że w przypadku, gdy po wniesieniu oskarżenia wzajemnego jedna ze stron wycofa swe oskarżenie, wówczas Sąd umorzy postępowanie, ale tylko w tej części, która dotyczy cofniętego oskarżenia. W pozostałym zakresie postępowanie będzie toczyć się nadal.
Jeśli potrzebujesz porady prawnej lub chcesz powierzyć mi prowadzenie sprawy w Sądzie – umów się na spotkanie z w siedzibie Kancelarii Adwokackiej przy Al. Jana Pawła II 80 lokal 125 w Warszawie (biurowiec Babka Tower) dzwoniąc pod nr 697053659 lub mailowo na adres biuro@adwokat-stelmaszczyk.pl
