Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego zostało uregulowane w rozdziale 52 k.p.k. Jest to postępowanie szczególne II stopnia – poza odrębnościami wynikającymi z tego rozdziału, do postępowań prywatnoskargowych stosuje się przepisy o postępowaniu uproszczonym (art. 485 kp.k.).
Jak wygląda postępowanie sądowe w sprawie z oskarżenia prywatnego?
Po wniesieniu prywatnego aktu oskarżenia do Sądu – w wypadku gdy akt oskarżenia spełnia wszystkie wymogi formalne – Sąd doręcza jego odpis oskarżonemu, zawiadamiając go jednoczenie o terminie posiedzenia pojednawczego, które w sprawach prywatnoskargowych zawsze poprzedza rozprawę główną. W terminie 7 dni od otrzymania odpisu, oskarżony ma prawo wnieść do Sądu pisemną odpowiedź na akt oskarżenia.
Jeśli posiedzenie pojednawcze nie przyniesie oczekiwanego rezultatu, tzn. gdy między stronami nie dojdzie do pojednania, wówczas Sąd kieruje sprawę do rozpoznania na rozprawę główną, a w miarę możliwości, wyznacza od razu jej termin (art. 495 § 1 k.p.k.).
Sprawy z oskarżenia prywatnego Sąd rozpoznaje jednoosobowo. Rozprawa odbywa się ustnie i jawnie. Wyjątkowo, z mocy prawa niejawna jest rozprawa, która dotyczy:
- sprawy o pomówienie (art. 212 k.k.),
- sprawy o znieważenie (art. 216 k.k.)
jednakże, na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jawnie.
Warto przy tym pamiętać, że nawet gdy postępowanie jest niejawne, każda ze stron procesu może przybrać sobie tzw. „osobę zaufania” (mogą być maksymalnie dwie z każdej ze stron), która wyjątkowo będzie mogła pozostać na sali rozpraw w charakterze publiczności (art. 361 § 1 k.p.k.). Może to być osoba nam bliska, znajomy, przy którym poczujemy się „pewniej”, ale także przedstawiciel organizacji społecznej, który będzie obserwował postępowanie i np. zwracał uwagę na to, czy zostały zachowane wszelkie standardy rzetelnego procesu. Wszystkie osoby obecne na rozprawie, m. in. strony, ich obrońcy/pełnomocnicy, a także osoba zaufania mają obowiązek zachować przebieg postępowania w tajemnicy.
Rozprawę główną rozpoczyna wywołanie sprawy. Następnie przewodniczący sprawdza, czy wszyscy wezwani stawili się oraz czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy. Otwarcie przewodu sądowego następuje wraz z odczytaniem aktu oskarżenia. W sprawach prywatnoskargowych akt oskarżenia odczytuje oskarżyciel prywatny lub jego pełnomocnik, jeśli jest ustanowiony w sprawie.
Należy wskazać, iż oskarżony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (a więc do momentu odczytania aktu oskarżenia) wnieść przeciwko oskarżycielowi prywatnemu, będącemu pokrzywdzonym, wzajemny akt oskarżenia o ścigany z oskarżenia prywatnego czyn, pozostający w związku z czynem zarzuconym temu oskarżonemu; Sąd rozpoznaje wówczas obie sprawy łącznie (więcej na ten temat w artykule: Wzajemny akt oskarżenia w sprawach z oskarżenia prywatnego).
Po odczytaniu aktu oskarżenia przewodniczący pyta oskarżonego, czy przyznaje się on do popełnienia zarzucanego mu czynu i czy chce składać wyjaśnienia. Jeśli oskarżony będzie składał wyjaśnienia – jako oskarżyciel prywatny – pamiętaj, że przysługuje Ci prawo do zadawania mu pytań, o czym Sąd z pewnością Cię pouczy. Po wyjaśnieniach oskarżonego następuje przesłuchanie oskarżyciela prywatnego.
Występując w sprawie jako oskarżyciel prywatny powinieneś mieć na uwadze, że to na Tobie spoczywa ciężar udowodnienia winy oskarżonego. W związku z tym, im więcej dowodów na poparcie oskarżenia powołasz, tym większa szansa na to, że oskarżony zostanie skazany.
Wyjątek od zasady obowiązku dowodzenia winy oskarżonego przez pokrzywdzonego występuje przy przestępstwach zniesławienia – wówczas to oskarżony chcąc uwolnić się od odpowiedzialności karnej musi udowodnić, iż zarzut który uczynił pod adresem pokrzywdzonego był prawdziwy (art. 213 k.k.).
W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego, o ile złożył on już wcześniej wyjaśnienia, Sąd może wydać wyrok zaoczny. Niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika bez usprawiedliwionych powodów traktuje się jako odstąpienie od oskarżenia co skutkuje umorzeniem postępowania – jest to tzw. dorozumiane odstąpienie od oskarżenia. W związku z tym, występując w sprawie jako oskarżyciel prywatny (bez pełnomocnika) musisz pamiętać, aby w razie niemożności stawienia się na rozprawę poinformować o tym wcześniej Sąd i usprawiedliwić swoją nieobecność (np. dołączając zwolnienie lekarskie).
Odstąpienie od oskarżenia następuje także, gdy oskarżyciel prywatny złoży stosowne oświadczenie na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy lub posiedzenia pojednawczego. Przed rozpoczęciem przewodu sądowego można odstąpić od oskarżenia bez zgody oskarżonego, po odczytaniu aktu oskarżenia (do czasu prawomocnego zakończenia postępowania) za jego zgodą.
Po zamknięciu przewodu sądowego oskarżyciel prywatny może zabrać głos i przedstawić swoje stanowisko w toczącym się postępowaniu oraz złożyć wniosek o wymierzenie oskarżonemu określonej kary (art. 406 § 1 kpk).
Po wydaniu przez Sąd wyroku oskarżyciel prywatny może w terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia wyroku złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie jego uzasadnienia (art. 422 § 1 k.p.k.). Termin do wniesienia przez oskarżyciela prywatnego apelacji wynosi 14 dni i biegnie od chwili doręczenia mu wyroku z uzasadnieniem (art. 445 § 1 k.p.k.).
Oskarżyciel prywatny ma również prawo do złożenia zażalenia na postanowienie lub zarządzenie wydane w toku postępowania sądowego. Zażalenie przysługuje w stosunku do postanowień, które zamykają drogę do wydania wyroku oraz w stosunku do innych postanowień, co do których kodeks postępowania karnego dopuszcza taką możliwość (art. 459 k.p.k.) np. na postanowienie o stwierdzeniu przez Sąd swojej niewłaściwości.
Zażalenie wnosi się w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia, a jeżeli ustawa nakazuje doręczenie postanowienia – od daty doręczenia (art. 460 kpk).
Posiedzenie pojednawcze w sprawie z oskarżenia prywatnego
Specyfiką postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego jest to, iż rozprawę obligatoryjnie poprzedza posiedzenie pojednawcze prowadzone przez Sędziego. Na wniosek lub za zgodą stron Sąd, zamiast posiedzenia pojednawczego może jednak skierować sprawę do postępowania mediacyjnego, przeprowadzanego przez instytucję lub osobę godną zaufania. Taka procedura rozpoznawania spraw prywatnoskargowych ma swoje uzasadnienie w dążeniu do zaoszczędzenia stronom postępowania sądowego, które co do zasady bywa długie, kosztowne, a nie raz także i stresujące dla jego uczestników.
Posiedzenie pojednawcze rozpoczyna się od wezwania stron do pojednania. Jeśli istnieje jakakolwiek szansa na polubowne załatwienie sprawy, strony prowadzą ze sobą pertraktacje ustalając zakres ewentualnego pojednania. W sytuacji porozumienia się stron, posiedzenie pojednawcze kończy się dwustronnym oświadczeniem woli, w którym strony zobowiązują się nie wysuwać w stosunku do siebie żadnych roszczeń związanych z danym przestępstwem oraz wyrażają zgodę na umorzenie postępowania, co oznacza, że pojednanie stron kończy się umorzeniem postępowania.
Jeżeli istnieją przesłanki do pojednania, strony mogą równocześnie zawrzeć ugodę, której przedmiotem mogą być niektóre lub wszystkie roszczenia pozostające w związku z oskarżeniem, np. oskarżony zobowiąże się do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem poprzez umieszczenie oficjalnych przeprosin pokrzywdzonego w gazecie lub zapłacenie na jego rzecz określonej kwoty tytułem nawiązki.
Warto przy tym zaznaczyć, że ugoda zawarta na posiedzeniu pojednawczym po nadaniu jej klauzuli wykonalności jest tytułem egzekucji sądowej. Oznacza to, że jeżeli oskarżony nie wywiąże się ze swojej obietnicy, ugoda wraz z klauzulą wykonalności może być podstawą do wszczęcia postępowania egzekucyjnego, w którym komornik jest uprawniony do wyegzekwowania od oskarżonego realizacji postanowień ugody.
W sytuacji, gdy w wyniku posiedzenia pojednawczego nie dojdzie do pojednania między stronami, sprawę kieruje się na rozprawę główną. Na posiedzeniu pojednawczym, na którym okazało się, że sprawa wymaga merytorycznego rozpoznania, Sąd poucza strony, że mogą od razu zgłosić wnioski dowodowe, strony zaś powinny to uczynić. Jakkolwiek strona, która nie zgłosiła wniosków dowodowych na posiedzeniu pojednawczym, nie traci uprawnienia do złożenia tych wniosków w terminie późniejszym. Warto zauważyć, że brak porozumienia się stron na posiedzeniu pojednawczym nie zamyka drogi do ich późniejszego pojednania, które może nastąpić także na rozprawie.
Z przebiegu posiedzenia pojednawczego sporządza się protokół, w którym zaznacza się wyraźnie stanowiska stron w przedmiocie propozycji pojednania oraz wynik posiedzenia. W przypadku gdy dojdzie do pojednania, protokół podpisują również strony. Co istotne w orzecznictwie podnosi się, że oczywiste uchybienie jakim jest niepodpisanie protokołu z posiedzenia pojednawczego, nie może wywierać wpływu na skuteczność pojednania się stron, jeżeli z okoliczności sprawy w sposób niewątpliwy wynika, iż pojednanie przeprowadzono zgodnie z wymogami prawa i strony złożyły do protokołu posiedzenia oświadczenia wyrażające wolę pojednania (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r., SNO 80/07).
Będąc oskarżycielem prywatnym musisz bezwzględnie pamiętać, iż w sytuacji gdy bez usprawiedliwienia nie stawisz się osobiście – lub przez ustanowionego pełnomocnika – na posiedzeniu pojednawczym, wówczas Twoja nieobecność będzie traktowana przez Sąd jako odstąpienie od prywatnego aktu oskarżenia, a co za tym idzie, Sąd wyda postanowienie o umorzeniu wszczętego przez Ciebie postępowania.
Zaznaczyć przy tym należy, że w odniesieniu do spotkania mediacyjnego, skutki niestawiennictwa oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika nie są już takie restrykcyjne i nie dają podstawy do umorzenia postępowania (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2010 r., OSNKW 2010/12/110, Biul. SN 2010/12/25, Biul. PK 2010/ 9/26).
W razie zaś, gdy na posiedzeniu pojednawczym nie pojawi się oskarżony i nie usprawiedliwi swojego niestawiennictwa, wówczas prowadzący postępowanie pojednawcze kieruje sprawę do rozpoznania na rozprawie głównej.
Mediacja w postępowaniu prywatnoskargowym
Obligatoryjnym elementem każdego postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego jest to, że zanim zostanie ono skierowane na rozprawę główną, poprzedza je posiedzenie pojednawcze, w trakcie którego sędzia wzywa strony do pojednania się.
Na wstępie jak wynika z art. 489 § 2 k.p.k. zamiast posiedzenia pojednawczego, na wniosek lub za zgodą stron (nie z urzędu), Sąd może skierować sprawę do postępowania mediacyjnego. Wydając postanowienie o przekazaniu sprawy do mediacji, Sąd wskazuje wyraźnie instytucję lub osobę godną zaufania, która przeprowadzi to postępowanie i z jego przebiegu złoży stosowne sprawozdanie, a także zakreśla termin w jakim postępowanie ma być ukończone (nie dłuższy niż miesiąc). Warto zauważyć, że postanowienie w przedmiocie mediacji jest niezaskarżalne – strony nie mogą się od niego odwołać. W praktyce oznacza to, że w przypadku wydania postanowienia o odmowie przekazania sprawy do postępowania mediacyjnego, strony będą „skazane” na udział w posiedzeniu pojednawczym.
Czym jest postępowanie mediacyjne?
W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, iż w procedurze karnej mediacja jest instytucją nową – wprowadzoną do obowiązującego k.p.k. nowelizacją z 2003 r. Celem mediacji – tak samo jak posiedzenia pojednawczego- jest pogodzenie pozostających w konflikcie stron.
Mediacja stanowi swoistą alternatywę dla posiedzenia pojednawczego, przy czym ocena zasadności jej przeprowadzenia w każdej indywidualnej sprawie należy wyłącznie do Sądu. Z uwagi na fakt, iż mediacja nie może odbyć się wbrew woli którejkolwiek ze stron, w przypadku gdy brak jest zgody strony na jej przeprowadzenie, lub gdy jest ona niewyraźna (Sąd ma wątpliwości czy nie jest ona dotknięta wadą oświadczenia woli, np. czy strona nie została zmuszona do takiego oświadczenia pod wpływem groźby), sprawa kierowana jest na posiedzenie pojednawcze.
Szczegółowe kwestie związane z postępowaniem mediacyjnym w sprawach karnych (tryb, warunki postępowania, podmioty uprawnione do jego przeprowadzania) reguluje Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r.
Co wyróżnia postępowanie mediacyjne?
Znamienną cechą postępowania mediacyjnego jest to, że w przeciwieństwie do posiedzenia pojednawczego ma ono charakter pozasądowy. Mediacja jest bowiem prowadzona nie przez sędziego, a przez instytucję lub osobę godną zaufania. Wykazy instytucji i osób godnych zaufania uprawnionych do przeprowadzania mediacji prowadzone są przez Sądy Okręgowe.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. mediatorem w sprawach karnych może być osoba godna zaufania, która:
1. posiada obywatelstwo polskie;
2. korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich;
3. ukończyła 26 lat;
4. biegle włada językiem polskim;
5. nie była karana za przestępstwo umyślne;
6. posiada umiejętności likwidowania konfliktów oraz wystarczającą do przeprowadzania postępowania mediacyjnego wiedzę, w szczególności w zakresie psychologii, pedagogiki, socjologii, resocjalizacji lub prawa;
7. daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków;
8. została wpisana do wykazu przez Prezesa Sądu Okręgowego.
Warto podkreślić, że postępowania mediacyjnego nie mogą prowadzić osoby wykonujące zawody prawnicze lub pracujące na rzecz wymiaru sprawiedliwości (np. czynny zawodowo sędzia, adwokat, pracownik prokuratury).
Jako główne cechy mediacji można wskazać:
- dobrowolność,
- neutralność,
- poufność,
- bezstronność,
- szacunek dla obu stron.
Co istotne, prowadzenie mediacji możliwe jest także przy oskarżeniu wzajemnym. Nie jest to jednak sytuacja prosta, gdyż wzajemne pretensje stron i kumulacja ról procesowych nie służą ich pogodzeniu, jakkolwiek praktyka wskazuje, że nawet w takich sprawach możliwe jest osiągnięcie sukcesu.
Koszty postępowania mediacyjnego nie obciążają stron – ponosi je w całości Skarb Państwa.
Jak w praktyce wygląda wyznaczenie i przeprowadzenie mediacji?
- W pierwszej kolejności strony muszą stawić się na posiedzenie Sądu, na którym zawnioskują lub wyrażą zgodę na mediację;
- jeśli Sąd uzna za zasadne przeprowadzenie postępowania mediacyjnego wydaje postanowienie (niezaskarżalne) o skierowaniu sprawy do mediacji, które zawiera m.in.: » imię lub nazwisko mediatora lub nazwę instytucji, » dane osobowe stron, » określenie zarzucanego czynu wraz z kwalifikacją prawną, » zakres i sposób udostępniania akt sprawy skierowanej do mediacji, » termin zakończenia postępowania.
- odpis postanowienia Sądu przesyłany jest do właściwej instytucji lub osoby godnej zaufania;
- mediator w terminie zakreślonym przez Sąd przeprowadza postępowanie mediacyjne;
- z przebiegu mediacji mediator sporządza sprawozdanie, które zawiera : » sygnaturę akt sprawy, » oznaczenie mediatora, » informacje o terminach, miejscach i ilości spotkań mediacyjnych wraz ze wskazaniem osób biorących w nich udział, » wynik postępowania mediacyjnego, » podpis mediatora.
- w razie zawarcia między stronami ugody, stanowi ona załącznik do sprawozdania,
- sprawozdanie przedstawiane jest właściwemu Sądowi.
Dalsze działania Sądu uzależnione są od wyniku postępowania mediacyjnego:
- jeżeli strony nie doszły do porozumienia – Sąd wyznaczy rozprawę i rozpozna sprawę na zasadach ogólnych;
- jeżeli strony pojednały się – Sąd wyznaczy posiedzenie w celu wydania postanowienia o umorzeniu postępowania.
Z przebiegu posiedzenia w przedmiocie umorzenia postępowania sporządza się protokół, do którego wpisuje się stanowisko stron wobec kwestii pojednania oraz wyniki przeprowadzonego postępowania mediacyjnego. Protokół ten podpisują strony (wynika to z odpowiedniego stosowania art. 490 § 2 k.p.k. , który dotyczy protokołu sporządzanego z posiedzenia pojednawczego).
Należy podkreślić, że jeżeli w toku mediacji strony zawrą ugodę, ugoda taka nie będzie stanowiła tytułu egzekucyjnego. Walor tytułu egzekucyjnego posiada bowiem wyłącznie ugoda zawarta przed Sądem. Dlatego też, by móc skutecznie wyegzekwować postanowienia zwarte w ugodzie zawartej przed mediatorem, ugoda ta musi być zatwierdzona przez Sąd.
Jak i gdzie uzyskać wgląd w akta sprawy z oskarżenia prywatnego?
W przypadku spraw prywatnoskargowych wgląd w akta sprawy (bez szczególnego zezwolenia prezesa Sądu) będą mieć oskarżyciel prywatny oraz oskarżony.
W celu uzyskania wglądu w akta sprawy w pierwszej kolejności powinieneś zadzwonić do czytelni akt / biura obsługi interesanta/ właściwego wydziału karnego (w zależności od obowiązującej w danym Sądzie praktyki) Sądu, w którym prowadzona jest Twoja sprawa i zamówić akta sprawy, wskazując swoje dane, w tym rolę procesową i podając sygnaturę akt sprawy.
Wybierając się do czytelni akt musisz pamiętać, aby mieć przy sobie dowód osobisty, gdyż bez sprawdzenia Twojej tożsamości akta nie zostaną Ci wydane.
Akta przegląda się w obecności pracownika Sądu, w czytelni akt lub w sekretariacie właściwego wydziału – w zależności od warunków panujących w danym Sądzie.
Aby uzyskać wgląd w akta sprawy, będziesz musiał wypełnić stosowny wniosek.
Co do zasady we wniosku takim podaje się:
- swoje imię i nazwisko;
- oznaczenie strony procesu (oskarżyciel prywatny/oskarżony);
- sygnaturę akt sprawy;
- zakres w jakim akta mają być udostępnione (poprzez wskazanie konkretnych stron).
Wykonanie fotokopii akt sprawy jest bezpłatne (chodzi o wykonanie zdjęć własnym sprzętem fotograficznym).
Jeżeli natomiast chcesz sporządzić kserokopie, powinieneś wskazać upoważnionemu pracownikowi sekretariatu, które karty akt Cię interesują, a następnie będziesz musiał udać się do kasy sądu w celu zakupienia znaków opłaty sądowej. Cena kopii jednej strony akt wynosi 1 złoty, jeżeli zaś chciałbyś, aby uzyskana przez Ciebie kserokopia została uwierzytelniona (dotyczy to wyłącznie orzeczeń Sądu i polega na przybiciu pieczęci świadczącej o tym, że kserokopia orzeczenia jest zgodna ze znajdującym się w aktach oryginałem), będziesz musiał uiścić kwotę 6 złotych.
Jeśli potrzebujesz porady prawnej lub chcesz powierzyć mi prowadzenie sprawy w Sądzie – umów się na spotkanie z w siedzibie Kancelarii Adwokackiej przy Al. Jana Pawła II 80 lokal 125 w Warszawie (biurowiec Babka Tower) dzwoniąc pod nr 697053659 lub mailowo na adres biuro@adwokat-stelmaszczyk.pl
