W polskim prawie cywilnym rozróżniamy trzy zasady, czyli podstawy odpowiedzialności cywilnej za wyrządzenie szkody:
- Zasadę winy;
- Zasadę ryzyka;
- Zasadę słuszności
Odpowiedzialność na zasadzie winy jest główną i najczęstszą podstawą odpowiedzialności. Polskie prawo nie definiuje pojęcia winy, jednak winę można opisać jako bezprawne postępowanie, które narusza wymóg ostrożności przyjęty w obowiązujących stosunkach międzyludzkich. Naruszenie to jest badane w stosunku do danej osoby, która dopuściła się działania zawinionego. Winę można przypisać jedynie osobie, która działała z odpowiednim rozeznaniem i była w stanie przewidzieć skutki swojego działania.
Kodeks cywilny przewiduje, że dana osoba może ponosić odpowiedzialność na zasadzie winy za:
- działania własne, które doprowadziły do powstania szkody;
- szkodę spowodowaną działaniem innej osoby, nad którą osoba ta miała obowiązek nadzoru, lub którą wyręczała się, np. pracownika lub dziecko;
- szkodę spowodowaną przez zwierzęta które osoba ta chowa lub którymi się posługuje.
Kodeks cywilny rozróżnia dwa rodzaje winy:
- winę umyślną
- winę nieumyślną
Wina umyślna występuje w:
- zamiarze bezpośrednim, tj. gdy sprawca czynu dąży do wyrządzenia szkody swoim bezprawnym działaniem;
- w zamiarze ewentualnym, gdy sprawca czynu świadomie godzi się na to, że jego zachowanie może wyrządzić szkodę innej osobie.
Wina nieumyślna może przybrać postać:
- lekkomyślności, gdy sprawca przewiduje, że jego zachowanie może doprowadzić do powstania szkody lecz bezpodstawnie sądzi, że szkoda ta nie powstanie;
- niedbalstwa, gdy sprawca powoduje szkodę nie zachowując podczas swojego postępowania należytej staranności. Zachowanie należytej staranności ustala się poprzez porównanie zachowania sprawcy szkody z wzorcem zachowania przyjętego w stosunkach danego rodzaju. Jeżeli porównanie to wykazuje uchybienia po stronie sprawcy to mamy do czynienia z niedbalstwem. Dla przykładu wzorcowy kierowca przed wykonaniem manewru wyprzedzania upewnia się, że z naprzeciwka nie nadjeżdżają inne pojazdy oraz że ma wystarczająco dużo miejsca do bezpiecznego wykonania manewru wyprzedzania. Jeżeli kierowca przed wyprzedzaniem nie upewnił się że z naprzeciwka nie nadjeżdża inny pojazd i doprowadził w ten sposób do wypadku to dopuścił się niedbalstwa.
- Rażące niedbalstwo natomiast to niezachowanie staranności jakiej można wymagać od osoby nawet najmniej rozgarniętej, czyli złamanie podstawowych, powszechnie znanych zasad bezpieczeństwa.
Odpowiedzialność na zasadzie winy wyłączają następujące okoliczności:
- Działanie sprawcy szkody w obronie koniecznej;
- Działanie sprawcy szkody w stanie wyższej konieczności;
- Działanie sprawcy szkody w ramach dozwolonej samopomocy uregulowanej w art. 343 §2, 432 oraz 671 § 2 k.c.;
- Wykonywanie przez sprawcę szkody własnych praw podmiotowych;
- Działanie sprawcy szkody w granicach ustawowo przyznanych mu uprawnień;
- Działanie sprawcy szkody z pobudek altruistycznych, czyli kierując się wyłącznie dobrem innych osób;
- Działanie poszkodowanego na własne ryzyko;
- Działanie sprawcy szkody za uprzednią zgodą poszkodowanego.
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest uzupełnieniem odpowiedzialności na zasadzie winy. Jest to odpowiedzialność, za sam skutek działania sprawcy niezależnie od wystąpienia winy po jego stronie. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka stosowana jest wyłącznie w przypadkach wskazanych w ustawie do których należą:
- Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny;
- Odpowiedzialność posiadacza pojazdu mechanicznego za szkody wynikłe z ruchu pojazdu z wyjątkiem zderzenia się pojazdów, gdyż wtedy obowiązuje odpowiedzialność na zasadzie winy;
- Odpowiedzialność za zawalenie się budowli;
- Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub upadek przedmiotu z pomieszczenia;
- Odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo wprowadzane w ruch za pomocą sił przyrody, czyli np. ZTM lub PKP.
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka wyłączają następujące okoliczności:
- Siła wyższa;
- Wyłączna wina poszkodowanego;
- Wyłączna wina osoby trzeciej, za którą sprawca nie ponosi odpowiedzialności.
Ciężar dowodu, że w danej sytuacji wystąpiła przesłanka wyłączająca odpowiedzialność spoczywa na sprawcy szkody.
Odpowiedzialność na zasadzie słuszności jest coraz rzadziej stosowną instytucją, która przewiduje odpowiedzialność nawet w sytuacji, gdy sprawcy nie można przypisać winy, ale z okoliczności sprawy, a w szczególności z porównania stanu majątkowego sprawcy i poszkodowanego wynika, że poniesienia odpowiedzialności przez sprawcę wymagają zasady współżycia społecznego.
Jak widać odpowiedzialność posiadacza pojazdu mechanicznego i zakładu ubezpieczeń (w ramach umowy ubezpieczenia OC) za szkody wynikające z ruchu tego pojazdu kształtuje się na zasadzie ryzyka, a więc niezależnie od winy osoby, która kierowała pojazdem w trakcie wypadku lub kolizji drogowej. W konsekwencji ani posiadacz pojazdu mechanicznego ani zakład ubezpieczeń nie mogą uchylić się od odpowiedzialności za szkody wyrządzone ruchem pojazdu poprzez wykazanie, że nie ponoszą winy za spowodowanie wypadku lub kolizji drogowej.
Od zasady ryzyka, tj. odpowiedzialności posiadacza pojazdu mechanicznego oraz zakładu ubezpieczeń za szkody wyrządzone ruchem pojazdu za sam skutek, niezależnie od winy istnieją wyjątki, np. w razie zderzenia pojazdów mechanicznych (odpowiedzialność na zasadzie winy). Będzie o tym szerzej mowa w kolejnych artykułach.
Jeśli potrzebujesz porady prawnej lub chcesz powierzyć mi prowadzenie sprawy w Sądzie – umów się na spotkanie z w siedzibie Kancelarii Adwokackiej przy Al. Jana Pawła II 80 lokal 125 w Warszawie (biurowiec Babka Tower) dzwoniąc pod nr 697053659 lub mailowo na adres biuro@adwokat-stelmaszczyk.pl
